[52] อิโต ปเรสุ เขมนฺติ นิรุปทฺทวํฯ เขมปฺปตฺโตติ เขมภาวํ ปตฺโตฯ สิกฺขาทุพฺพลฺยานีติ สิกฺขาย ทุพฺพลภาวกรณานิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

มโนรถปูรณิยา องฺคุตฺตรนิกาย-อฏฺฐกถาย

นวกนิปาตสฺส สํวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

องฺคุตฺตรนิกาเย

ทสกนิปาต-อฏฺฐกถา

1. ปฐมปณฺณาสกํ

1. อานิสํสวคฺโค

1. กิมตฺถิยสุตฺตวณฺณนา

[1] ทสกนิปาตสฺส ปฐเม กุสลานิ สีลานีติ อนวชฺชสีลานิฯ อมงฺกุภาวสฺส อวิปฺปฏิสารสฺส อตฺถาย สํวตฺตนฺตีติ อวิปฺปฏิสารตฺถานิฯ โส เนสํ อานิสํโสติ อวิปฺปฏิสารานิสํสานิฯ ยถาภูตญาณทสฺสนตฺโถติอาทีสุ ยถาภูตญาณทสฺสนํ นาม ตรุณวิปสฺสนา, นิพฺพิทา นาม พลววิปสฺสนา, วิราโค นาม มคฺโค, วิมุตฺติ นาม อรหตฺตผลํ, ญาณทสฺสนํ นาม ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ อคฺคาย ปเรนฺตีติ อรหตฺตตฺถาย คจฺฉนฺติฯ

2. เจตนากรณียสุตฺตวณฺณนา

[2] ทุติเย น เจตนาย กรณียนฺติ น เจเตตฺวา กปฺเปตฺวา ปกปฺเปตฺวา กาตพฺพํฯ ธมฺมตา เอสาติ ธมฺมสภาโว เอโส การณนิยโม อยํฯ อภิสนฺเทนฺตีติ ปวตฺเตนฺติฯ ปริปูเรนฺตีติ ปริปุณฺณํ กโรนฺติฯ อปารา ปารํ คมนายาติ โอริมตีรภูตา เตภูมกวฏฺฏา นิพฺพานปารํ คมนตฺถายฯ

3-5. อุปนิสสุตฺตตฺตยวณฺณนา

[3-5] ตติเย หตูปนิโสติ หตการโณฯ จตุตฺถปญฺจเมสุ ทฺวีหิ เถเรหิ กถิตภาโวว วิเสโสฯ

6. สมาธิสุตฺตวณฺณนา

[6] ฉฏฺเฐ เนว ปถวิยํ ปถวีสญฺญี อสฺสาติ ปถวิํ อารมฺมณํ กตฺวา ปถวีติ เอวํ อุปฺปนฺนาย สญฺญาย สญฺญี น ภเวยฺยฯ อาปาทีสุปิ เอเสว นโยฯ น อิธโลเกติ อิธโลเก อุปฺปชฺชนกจตุกฺกปญฺจกชฺฌานสญฺญาย น สญฺญี ภเวยฺยฯ น ปรโลเกติ ปรโลเก อุปฺปชฺชนกจตุกฺกปญฺจกชฺฌานสญฺญาย น สญฺญี ภเวยฺยฯ สญฺญี จ ปน อสฺสาติ อถ จ ปนสฺส สมาปตฺติ สวิตกฺกสมาปตฺติเยว อสฺสาติ วุจฺจติฯ เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตนฺติ สนฺตํ สนฺตนฺติ อปฺเปตฺวา นิสินฺนสฺส ทิวสมฺปิ จิตฺตุปฺปาโท ‘‘สนฺตํ สนฺต’’นฺเตว ปวตฺตติ, ปณีตํ ปณีตนฺติ อปฺเปตฺวา นิสินฺนสฺส ทิวสมฺปิ จิตฺตุปฺปาโท ‘‘ปณีตํ ปณีต’’นฺเตว ปวตฺตติฯ ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถติ นิพฺพานํ นิพฺพานนฺติ อปฺเปตฺวา นิสินฺนสฺส ทิวสมฺปิ จิตฺตุปฺปาโท ‘‘นิพฺพานํ นิพฺพาน’’นฺเตว ปวตฺตตีติ สพฺพมฺเปตํ ผลสมาปตฺติสมาธิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

7. สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[7] สตฺตเม สญฺญี จ ปนาหํ, อาวุโส, ตสฺมิํ สมเย อโหสินฺติ, อาวุโส, ตสฺมิํ สมเย อหํ ‘‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติ อิมาย ผลสมาปตฺติสญฺญาย สญฺญี อโหสิํฯ สจิตฺตกา เม สา สมาปตฺติ อโหสีติ ปจฺจเวกฺขณา กถิตาฯ

8. ฌานสุตฺตวณฺณนา

[8] อฏฺฐเม สมนฺตปาสาทิโกติ ปสาทาวหานํเยว กายกมฺมาทีนํ สพฺภาวโต สมนฺโต ปาสาทิโกฯ สพฺพาการปริปูโรติ สพฺเพหิ การเณหิ ปริปุณฺโณฯ

9. สนฺตวิโมกฺขสุตฺตวณฺณนา

[9] นวเม สนฺตาติ อารมฺมณสนฺตตายปิ องฺคสนฺตตายปิ สนฺตาฯ วิโมกฺขาติ ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา อารมฺมเณ จ นิราสงฺกภาเวน สุฏฺฐุ มุตฺตตฺตา เอวํลทฺธนามาฯ อติกฺกมฺม รูเปติ รูปชฺฌานานิ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อานิสํสวคฺโค ปฐโมฯ

2. นาถวคฺโค

1. เสนาสนสุตฺตวณฺณนา

[11] ทุติยสฺส ปฐเม ปญฺจงฺคสมนฺนาคโตติ ปญฺจหิ คุณงฺเคหิ สมนฺนาคโตฯ นาติทูรํ โหติ นาจฺจาสนฺนนฺติ ยญฺหิ อติทูเร โหติ, ปิณฺฑาย จริตฺวา ตตฺถ คจฺฉนฺตสฺส กายจิตฺตทรถา โหติ, ตโต อนุปฺปนฺนํ วา สมาธิํ อุปฺปาเทตุํ อุปฺปนฺนํ วา ถิรํ กาตุํ น สกฺโกติฯ อจฺจาสนฺนํ พหุชนากิณฺณํ โหติฯ จตฺตาลีสอุสภมตฺเต ปน ปเทเส วสตํ ทูราสนฺนโทสวิมุตฺตญฺจ คมนาคมนสมฺปนฺนํ นาม โหติฯ ทิวาอปฺปากิณฺณนฺติ ทิวสภาเค มหาชเนน อนากิณฺณํฯ

2. ปญฺจงฺคสุตฺตวณฺณนา

[12] ทุติเย เกวลีติ เกวเลหิ สกเลหิ คุเณหิ สมนฺนาคโตฯ วุสิตวาติ วุตฺถพฺรหฺมจริยวาโสฯ อเสเขนาติ อเสขธมฺมปริยาปนฺเนน โลกุตฺตเรนฯ สีลกฺขนฺเธนาติ สีลราสินาฯ วิมุตฺติกฺขนฺเธนาติ เอตฺถ ฐเปตฺวา สีลาทโย ตโย เสสา ผลธมฺมา วิมุตฺติ นาม, วิมุตฺติญาณทสฺสนํ ปจฺจเวกฺขณญาณํ, ตํ โลกิยเมวฯ

3-4. สํโยชนสุตฺตาทิวณฺณนา

[13-14] ตติเย โอรมฺภาคิยานีติ เหฏฺฐาภาคิยานิฯ อุทฺธมฺภาคิยานีติ อุปริภาคิยานิฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏเมว กถิตํฯ จตุตฺเถ ขิลวินิพนฺธา ปญฺจกนิปาเต วิตฺถาริตาเยวฯ อาโรหปริณาเหนาติ ทีฆปุถุลนฺเตนฯ

5. อปฺปมาทสุตฺตวณฺณนา

[15] ปญฺจเม เอวเมว โขติ ยถา สพฺพสตฺตานํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อคฺโค, เอวํ สพฺเพสํ กุสลธมฺมานํ การาปกอปฺปมาโท อคฺโคติ ทฏฺฐพฺโพฯ นนุ เจส โลกิโยว, กุสลธมฺมา ปน โลกุตฺตราปิฯ อยญฺจ กามาวจโรว, กุสลธมฺมา ปน จตุภูมกาฯ กถเมส เตสํ อคฺโคติ? ปฏิลาภกตฺเตนฯ อปฺปมาเทน หิ เต ปฏิลภนฺติ, ตสฺมา โส เตสํ อคฺโคฯ เตเนว วุตฺตํ – สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกาติฯ